એક મુલાકત :-

                                  શ્રી રતિલાલ બોરીસાગર

• શ્રી રતિલાલ બોરીસાગર ગુજરાતી ભાષા ના ખ્યાતનામ હાસ્યલેખક અને સાહિત્યકાર છે.તેઓ શિક્ષક પ્રોફેસર અને ક્લાસ વન ગેઝેટડ ઓફિસર તરીકે કાર્યરત રહ્યા હતા. તેમને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તરફથી જ્યોતીન્દ્ર દવે પારિતોષિક થી નવાજવામાં આવ્યા છે.તેવો એ “મરક – મરક”, “ આનંદનૃપ”, “સમભવની યુગે યુગે” જેવી ઉત્તમ રચના ઓ આપી છે. આવો જાણીએ આપણે તેની હાસ્ય સફર વિશે.
  
  
  
  
  

• તેઓ કહે છે કે તેમણે તેમના જીવનમાં વિધિસર લખવાની શરૂઆત તેઓ ધોરણ 10માં હતા એટલે કે હાઈસ્કુલમાં હતા ત્યારે તેમણે કરી હતી. તેમનાં એક શિક્ષક હતા જેનું નામ મુકુંદરાય પંડ્યા, જે ગુજરાતી ના શિક્ષક હતા. તેઓ પોતે પણ એક લેખક હતા.

• એટલે તેઓ વાર્તાઓ લખતા, હાસ્ય લેખ લખતા, તેને પુસ્તક પણ પ્રસિદ્ધ કરેલું, 1951 માં જ્યારે તે મેગેઝિન માં છપાય અને તેઓ વાચે ત્યારે રતિલાલ બોરીસાગર ને પણ એમ થાય કે આપણે પણ કેમ નો લખીયે તેઓ કહે છે કે તે નવમા ધોરણમાં હતા ત્યારે અમદાવામાં ન્યુ એજ્યુકેશન હાઈસ્કૂલ છે તેના સ્થાપક હતા રતિલાલ મોહનલાલ ત્રિવેદી અને તેમનું નામ. રતિલાલ મોહનલાલ બોરીસાગર અને તેના નવમા ધોરણ રતિલાલ ત્રિવેદી નો પાઠ આવતો હતો તેમાં લેખકે રતિલાલ મોહનલાલ ત્રિવેદીની જગ્યાએ અટકમાં ત્રિવેદીની જગ્યાએ બોરીસાગર કરી નાખ્યું એટલે આરીતે લેખકે લખવનું શરૂ કર્યું તેમ રતિલાલ બોરીસાગર કહે છે.

• લેખક કહે છે કે તેમણે શરૂઆત કૃતિની ઉઠાંતરી કરીને લખેલી તેઓ કહે છે કે ધોરણ 10માં પાઠ હિન્દી વિષયમાં આવતો “એક લોહાર કી" તેઓ કહે છે કે તેના લેખક પણ જાણીતા હતા. એ વખતે એક મેગેઝિન આવતું જેનું નામ રમકડું હતું.

• લેખક કહે છે કે તેઓ હાઈસ્કૂલના સમયથી ખુબ વાંચતા હતા, બધાં મેગેઝિન વાચતા તેમાં તેને ‘રમોકડું’ નામનું મેગેઝિન બવ ગમતું તેમાં તેને “એક લોહાર કી” વાર્તા હિન્દી માંથી ગુજરાતીમાં લખી નાખી એમાં પણ તેમણે ગાઈડ નો ઉપયોગ કર્યો હતો પણ સદભાગ્યે એ છપાણી નહિ તેવું લેખક શ્રી રતિલાલ બોરીસાગર કહે છે.

• લેખક કહે છે કે વ્યવસ્થિત રીતે મુકુન્દભાઈના માર્ગદર્શન હેઠલ લખવાની શરુવત કરી હતી. લેખક રતિલાલને તેના પરિવારમાં આર્થિક પરિસ્થિતિ ખૂબ નબળી હતી. લેખકને લાગતું કે શામાટે સમાજ માં ગરીબ અને તવંગરનો તફાવત શા માટે કેટલાક લોકો એવા કેમ હોય કે જેને ખાવા પણ મળતું નથી એવું શામાટે એમ લેખકના ઈશ્વર મનમાં ચાલ્યા કરતું એટલે લેખકે તેના પર સૌપ્રથમ વાર્તા લખી હતી એ હેતુ થી કે સમાજ જાગશે એવી ગંભીર ભાવનાથી લખેલી તે વાર્તા પ્રથમ “મહિલા જગત” નામના મેગેઝિનમાં છાપવામાં આવી હતી આ એક પ્રકાર નું પાકક્ષિપ હતું.તેમાં લેખકની કૃતિઓ છપાવા લગી.

• તે સમયે બીજા બે મેગેઝિન ખુબ જાણીતા હતા ચાંદની અને આરામ ચાંદનીના સંપાદક અશોક આર્શદા અને આરામના સંપાદક પીતાંબર પટેલ હતા. એમાં પ્રસ્તુત થાય ત્યારે યોગ્ય ગણાય. લેખક કહે છે કે અત્યારે જે લેખકો પ્રસિદ્ધ છે એમની પેલી કૃતિ ચાંદની માં પ્રસ્તુત થઇ હતી.

• લેખક કહે છે કે તે પોતાની વાર્તા ‘ચાંદની’માં મોકલે પણ તેઓ સ્વીકારે નહી પછી તે વાર્તા ‘આરામ’માં મોકલે પણ આરામ વાળા પણ તેઓ સ્વીકારે નહી પછી તે વાર્તા ‘મહિલા જગત’માં મોકલે તેમાં છપાઈ જાય. આમ લેખક કહે છે કે તેમની ખોરંભતી - ખોરંભાતી તેમની સર્જન યાત્રા શરૂ થઈ. લેખક કહે છે કે તે લેટર માં લખે કે તમે જે લાખી છે એ સરસ લાખી છે પણ જે વિષય પર અનેક વાર વાર્તા લખાઈ ગયી એજ વિષય પર વાર્તા લાખી છે. આ વિષય વસ્તુ ચવાઈ ગયેલી હોય છે. આ શબ્દ એમના દરેક પત્ર માં હોય.

• લેખક કહે છે કે તેમણે એક વાર ઉશ્કેરાઈ ને લેખકે ચવાયા વગરની એવી કૃતિ લખી એમાં લેખને એપણ ખબર નહોતી કે તે હાસ્યરસની કૃતિ બની જશે અને કોઈ એ આવા વિષય પર લખેલું નહી હોય.

• લેખક કહે છે કે રમણલાલ પાઠક આપણા બવ મોટા વિવેચક,વાર્તાકાર,અને હાસ્યકાર હતા. તેઓ આરામ નો અંક પૂરો થાય પછી તેની સમીક્ષા લખે બધી કૃતિ વિશે સમીક્ષા લખે એમાં એ લેખક ની કૃતિ ના બવ વખાણ કરે એટલે લેખક ને ખ્યાલ આવી ગયો કે આપણે આ વિષય પર આગળ વધવું જોઈએ.આમ લેખક રતિલાલ બોરીસાગર હાસ્ય લેખન પર આગળ વધ્યા.

• લેખક કહે છે કે એમની બધી કૃતિઓ શ્રેષ્ઠ છે.પણ એમાં લેકોને સૌથી વધારે ગમ્યું હોય અને સૌથી જાણીતું થયું હોય તેવું લેખક નું સર્વ શ્રેષ્ઠ પુસ્તક “ઇજ્યોયગ્રાફી" છે આ પુસ્તક 1997 મા પ્રસિદ્ધ થયું હતું.એ વિશિષ્ટ પુસ્તક તરીકે સ્વીકારાયું તેને ઘણા પારિતોષિકો પણ મળ્યા. લેખક કહે છે કે મુંબઈ નું મારવાડી સંમેલન છે એ જેતે વર્ષ માં લખાયેલી તમામ કૃતિઓ માં સર્વશ્રેષ્ઠ કૃતિ ને પારિતોષિક આપે જેમાં “ઇજ્યોયગ્રાફી” ને આ પારિતોષિક મળેલો.

• આ પુસ્તક મરાઠી, ઉર્દૂ,સિંધી,અને હિન્દી આ ભાષા તો ખરીજ પણ અંગ્રેજી ભાષામાં પણ અનુવાદ થયેલો.લેખક શ્રી રતિલાલ બોરીસાગર કહે છે કે એ પુસ્તક લખાયું પણ વિશિષ્ટ સંજોગોમાં 1988 89 મા લેખક ને ચેસ્ટ- પેઇન ની તકલીફ થઈ એ વખતે હાર્ટ ના પ્રોબ્લેમ ને વધારે ગંભીર ગણવામાં આવતા કેમ કે અમદાવાદ માં તેને લગતા કોઈ ઈલાજ કે ટેસ્ટ થતાં નોતાં ડોક્ટર ને દેખાડીએ એટલે એ પણ ગંભીર થઇ જાય કારણ કે છાતી માં દુખાવો થવો એ સામાન્ય પ્રોબ્લેમ પણ હોય શકે અને ગંભીર પ્રોબ્લેમ પણ હોય શકે હાર્ટ એટેક પણ હોય શકે છે.

• કડિયોગ્રમ એંજોગ્રાફી એ લેખક ના જીવન માં પહેલા અનુભવ હતા એટલે લેખક એના વિશે લખતા કહે છે કેકડિયોગ્રફી થી લઇ ને એનજીઓગ્રાફી સુધી ના બધા જ ટેસ્ટ મદ્રાસ માં કર્યા એ બધા અનુભવો ને લેખકે હળવાશ થી લખ્યા એનું કારણ એ કે લેખકે એ દરમ્યાન “નોર્મલ કઝીન્સ" ની ચોપડી વચી હતી ‘જીવવાનો ચાન્સ પાનસો માંથી એક' એ નામની ચોપડી એનો સાક્ષીપ્ત છે એ લેખકે વચેલો ‘અગ્નિ પ્રકાશન’ એ બહાર પડેલો છે.

• આરીતે લેખક કહે છે કે "ઇજ્જોયગ્રાફી" નામ નું પુસ્તક લખાયું છે જે માં લેખક ને થયેલા અનુભવો ની વાત કરેલ છે તે પુસ્તક 75 પેજ નું છે જેમાં વિનોદ ભટે 15 પેજે ની પ્રસ્તાવના કરી હતી. લેખક નું એ પુસ્તક ખુબજ પ્રસિદ્ધ થયું.

• હાસ્ય માટે અંગ્રેજી માં હ્યુમર શબ્દ વાપરે અને કટાક્ષ માટે સટઆયર શબ્દ વાપરે છે. હિન્દી મા હાસ્ય માટે પરીહાસ્ય અને કટાક્ષ માટે ઉપહાસ્યા શબ્દ છે.એમ લેખક કહે છે. આ ઉપરંત લેખક કહે છે કે હાસ્યકરે માણસ ના જીવન ની નકારાત્મક બાજુ જોવાની હોય છે અને તે વાત ને હાસ્ય દ્વાર રજૂ કરવાની હોય છે અને તે રજૂ થાય ત્યારે હાસ્ય જેવી હકાત્મકતા બીજે ક્યાંય જોવા મળતી નથી.

• સામાન્ય નબળાઈ તો મનુષ્યમાં હોયજ એમ લેખક કહે છે લોભ, દંભ,મૂર્ખતા, આ ઉપરાંત લેખક કહે છે કે જો ગુણોનો અતિરેક હોય તો એમાંથી પણ કરૂણતા સર્જાય શકે માણસ માં નબળાઈઓ નો અતિરેક થાય તો આબાબતો હાસ્યાસ્પદ બની જાય છે એટલે તે હાસ્યની સામગ્રી બને એમાં બે રસ ની રચના થઈ શકે હાસ્ય અને કટાક્ષ. હાસ્યકાર એ સ્વભાવ માં સહિષ્ણુ હોય છે સામાન્ય કક્ષા ની ખામી ને તે હસી કાઢે છે.અને એમાં પોતે પણ આવેજ છે. એ રીતે રજૂ કરે છે.

• કટાક્ષકાર સ્વભાવ માં અસહિષ્ણુ હોય છે એને વેદના થાય છે જ્યારે હાસ્યકાર ને ગમ્મત પડે છે લેખક કહે છે કે માણસ જેવો હોવો જોઈએ અને તે જેવો છે એ બે વચ્ચેનો તફાવત છે એના લીધે તત્વજ્ઞાની ને વેદના થાય છે અને હાસ્યકારને ગમ્મત પડે છે.

• લેખક એક દાખલો આપતા કહે છે કે અહી વર્ષો પહેલા નાગરોની નાત મળી હતી નાગરનાત તો ખૂબ શિક્ષિત નાત એ વખતે પણ હતી તેમાં સ્ત્રીઓ પણ એટલીજ શિક્ષિત હતી. વિદ્યાબેન નીલકંઠ અને શારદાબેન એ પહેલી ગ્રેજયુએટ સ્ત્રીઓ હતી આ જ્ઞાતિ માં જ્યારે વિધવા પુનઃવિવાહ ની વાત શરૂ થઈ ત્યારે જ્ઞાતિ માં બે ભાગ પડી ગયા. એમાં એક વાર તેની ચર્ચા કરવા સભામળી તો એસભામાં જ્યોતીન્દ્ર દવે એ પ્રમુખ સ્થાને હતા એમ કોઈક કહે પુનઃ લગ્ન કરવાજ જોઈએ અને કોઇક કહે પુનઃ લગ્ન નજ કરવાજ જોઈએ આવિશય પર ઉગ્ર ચર્ચા ચાલી મારા મારી ઉપર આવી ગયા પછી જ્યોતીન્દ્ર દવે કહે કે આપણે અહીં વિધવા ના પુન: લગ્ન કરવા કે નહીં એ ચર્ચા કરવા ઉપસ્થિત થયા છીએ વિધવા બનાવવા નહી .